علوم باید کاربرد عینی، علمی و اجتماعی داشته باشد. در زمانی که ما در آنیم، کم هستند مردانی که درخصوص «آنچه باید بدانند» آگاهی داشته باشند.
این کمبود آگاهی بعضا سبب مراجعه دیرهنگام بیماران به پزشک می‌شود و
مسایلی را به‌بار می‌آورد.
آگاهی افراد اجتماع از نحوه کارکرد اعضا و نیز بیماری‌های مهم آنها از نقطه‌نظر
بهداشتی حایز اهمیت بی‌چون و چرایی است که مسوولیت تامین آن برعهده «آگاهان»
اجتماع است.در انجام وظیفه‌ای که ذکر شد، لازم دانستم «آنچه را می‌دانم» با
زبانی ساده و کاملا قابل فهم به «آنانی که باید بدانند» انتقال دهم.
هدف اصلی از تهیه این مختصر، آشنایی مردان با «غده پروستات» به عنوان عضو
اختصاصی‌شان است. به این منظور به دو بیماری اصلی آن یعنی «بزرگی خوش‌خیم
پروستات» و «سرطان پروستات» اشاره خواهد شد. در بیان مطالب سعی شده است که با
ساده‌ترین کلام‌ها حق مطلب ادا شود. با این وجود و با عنایت به طبیعت کاملا
تخصصی طب، کاربرد بعضی از «لغات» و «اصطلاحات» اجتناب‌‌ناپذیر است.
سخن اول: سرطان پروستات
سرطان چیست؟
سرطان طغیان عنان گسیخته سلول‌های بدن است. بدن ما از میلیاردها سلول تشکیل
یافته است. رشد ناهنجار ناشی از تقسیمات بی‌جان این سلول‌ها «تومور» (tumor)
را به وجود می‌آورد. تومورها یا «خوش‌خیم» (benign) یا «بدخیم» (malignant)
هستند. آنچه به عنوان سرطان شناخته می‌شود، در واقع رشد بدخیم سلول‌های طبیعی
بدن است.
با وجودی که یک تومور خوش‌خیم نیز می‌تواند سبب بروز اختلال در کارکرد یک عضو
خاص شود و بیماری خاصی را به وجود آورد، ولی به‌طور عمده با مخاطرات جانی همراه
نیست برعکس تومور سرطانی، انهدام نسوج سالم را سبب می‌شود و به خصوص از آن نظر
که از طریق خون، لنف یا مجاورت به دیگر اعضا «دست‌اندازی- متاستاز»
(metastasis) می‌کند، می‌تواند جانکاه و کشنده باشد. سرعت رشد سرطان از عوامل
متعددی تاثیر می‌پذیرد که از حوصله این بحث خارج است.
یکی از شایع‌ترین سرطان‌های مردان «سرطان پروستات است».
پروستات چیست و کجاست؟
پروستات غده کوچکی به اندازه گردو است که دورتادور گردن مثانه را دربرمی‌گیرد.
قسمتی از «مجرای ادرار» (urethra) توسط این غده احاطه می‌شود که به «مجرای
پروستاتی» معروف است. نقش اصلی پروستات ترشح مایعی است که محمل «اسپرم»ها
(sperm) است و حین «انزال» (ejaculation) خارج می‌شود. این مایع را «منی»
(semen) می‌نامند.
خوشبختانه شیوع سرطان پروستات در ایران به میزانی که در دنیای غرب به خصوص
ایالات متحده دیده می‌شود، نیست. این تفاوت محسوس بستگی تام به عوامل گوناگونی
دارد که یکی از آنها «عادات تغذیه‌ای» است. با عنایت به تغییر فاحش نحوه تغذیه
بعید نیست این بیماری بدشگون گریبان مردان ایرانی را نیز بیش از پیش بگیرد.
آن‌طور که از آمار آمریکا برمی‌‌آید، سرطان پروستات چند سالی است که از نظر
شیوع اولین سرطان مردان آمریکایی شده است. میزان شیوع آن با سن ارتباط مستقیم
دارد و به‌طور شاخص در ورای 40 سالگی بروز پیدا می‌کند به این دلیل هر مردی در
بالای 40 سالگی باید سالانه از این نظر مورد معاینه دقیق قرار گیرد.
تشخیص به موقع سرطان پروستات آن را از یک بیماری کشنده لاعلاج به مرضی
درمان‌پذیر و نه چندان وخیم بدل می‌سازد.
علل و علایم
علایم سرطان پروستات نظیر «بزرگی خوش‌خیم» (BPH) آن است. در هر دو بیماری به
دلیل بزرگی این غده، علایم تحریکی بروز پیدا می‌کنند. تنها راه تشخیص این دو
بیماری از یکدیگر مراجعه به «اورلژیست» (Urologist) و انجام معاینه دقیق است.
علت اصلی سرطان پروستات شناخته شده نیست آنچه مسلم است در اثر شکل‌گیری اولین
سلول‌های ناهنجار، روند پیچیده‌ای منجر به تجمع توموری آنها می‌شود و سرطان را
به وجود می‌آورد. در مراحل اولیه به دلیل کوچکی تومور علامتی وجود ندارد. در
اثر رشد تدریجی، توده سرطانی کم‌کم به مجرای ادرار فشار می‌آورد و «علایم
انسدادی» ظاهر می‌شوند. معمولا اولین علامت بیماری افزایش دفعات «بیرون‌روی»
بیمار است. گاهی «ادرار خونی» می‌گردد یا «چرک» در آن دیده می‌شود.
توجه به این نکته حایز اهمیت است که سرطان پروستات در مراحل اولیه (یعنی مراحلی
که درمان‌پذیر است» اساسا بی‌علامت و کاملا بی‌سروصداست. این نکته مهم لزوم
انجام معاینات پیگیر سالانه در مردان بالای 40 سال را روشن می‌سازد. این معاینه
در صورت امکان بهتر است توسط جراحان کلیه انجام پذیرد.
دم‌دست‌ترین و در عین حال بهترین راه تشخیص به موقع سرطان پروستات، انجام
معاینه مقعدی توسط اورلژیستی ورزیده است. به این معاینه «DRE» می‌گویند.
علت گسترش سرطان پروستات
هورمون «تستوسترون» (testosterone) نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد پروستات بازی
می‌کند. این هورمون به‌طور عمده توسط بیضه‌ها ساخته می‌شود (95 درصد). مقدار
ناچیزی از آن نیز از «غده‌های فوق‌کلیه»
(Adrenal glands) منشا می‌گیرد. همان‌طور که نفت آتش را شعله‌ور می‌سازد،
تستوسترون سبب رشد سرطان پروستات می‌شود. این سرطان در صورت تکوین، تا زمانی که
تستوسترون در اختیار داشته باشد، همچنان رشد خواهد کرد.
تاثیرپذیری سرطان پروستات از هورمون تستوسترون، مصرف بی‌رویه، بی‌مورد و
کورکورانه آن را به شدت محکوم می‌کند. در اورلژی تنها زمانی باید تستوسترون
تجویز شود که شاهد و مدرکی دال بر کاهش میزان آن وجود داشته باشد. در تجارب
بالینی‌ام نکته‌ای همواره سبب رنجش و پریشانی خاطرم بوده است و آن اینکه در
سال‌های اخیر شخصا با موارد مصرف بی‌رویه، بی‌پایه و بعضا خطرناک هورمون‌ها و
موادی که به عنوان نیروزا یا بدن‌ساز معروفتند، روبه‌رو بوده‌ام. کم نیستند
جوانانی که برای ساختن بدنی شکیل از هورمون‌ها و موادی استفاده می‌کنند که
نصیبی جز آثار مخرب روی تراکم و حرکت اسپرم نداشته یا تنها سبب مستعد شدن آنها
به ابتلا به سرطان پروستات می‌شود. تاکید می‌کنم مصرف مواد نیروزا و بدن‌ساز
باید تحت نظارت مستقیم فردی آگاه و پاک‌نیت آن هم در شرایطی کاملا محدود انجام
پذیرد.
تشخیص سرطان پروستات
خوشبختانه در دنیای امروز، امکانات زیادی برای تشخیص به موقع سرطان پروستات در
دسترس است. همان‌طور که گفته شد، دم‌دست‌ترین و در عین حال بهترین راه تشخیص
این سرطان «معاینه پروستات از راه مقعد» است، این کار باید با دستکش مخصوص و
توسط اورلژیست انجام گیرد.
این معاینه کمتر از یک دقیقه طول می‌کشد و به راحتی از «اندازه»، «قوام» و
«میزان چسبندگی» غده اطلاع به دست می‌دهد. تاکید مجدد می‌شود که «معاینه انگشتی
مقعد» بهترین راه تشخیص سرطان پروستات است به شرط آنکه توسط فرد مجربی انجام
پذیرد.
از دیگر راه‌های تشخیص سرطان پروستات، اندازه‌گیری میزان «PAP» یا «اسید
فسفاتاز پروستات» است، این آنزیم علاوه بر بعضی از نسوج دیگر بدن در پروستات
نیز ساخته می‌شود. زمانی که به هر دلیلی «منجمله سرطان» پروستات بزرگ شود،
میزان این ماده در خون بالا می‌رود و راه تشخیص خوبی را فراهم می‌آورد. افزایش
PAP در خون بیمار مبتلا نشانه پیشرفته بودن بیماری است.
در سال‌های اخیر روش قابل اعتماد و اختصاصی‌تری برای تشخیص سرطان پروستات معرفی
شده است. بی‌اغراق «آنتی‌ژن اختصاصی پروستات» یا PSA تنها «ردیاب» قابل اطمینان
برای سرطان پروستات محسوب می‌شود. اندازه‌گیری این آنتی‌ژن به خصوص اگر با
معاینه مقعدی پروستات همراه باشد، بسیار قابل اعتماد است و معیار خوبی برای
تشخیص به موقع سرطان پروستات به حساب می‌آید.
از امواج ماورای صوت نیز می‌توان برای تشخیص سرطان پروستات استفاده کرد. در
کاربرد ویژه‌ای از این امواج به کمک وسیله‌ای که داخل مقعد قرار می‌گیرد، امواج
ماورای صوت به پروستات برخورد می‌کند و به این ترتیب می‌توان سرطان پروستات را
در مراحل اولیه تشخیص داد.
زمانی که یک اورلژیست به سرطان پروستات مشکوک باشد، بعضا از راه‌هایی که میسر
است از این غده «نمونه‌برداری» (biopsy) می‌کند. به این ترتیب بافتی تهیه
می‌شود که امکان مطالعه آن در زیر میکروسکوپ وجود دارد. در واقع این روش تنها
راه تشخیص قطعی سرطان پروستات قبل از دستکاری‌های جراحی است.
درجه‌بندی و درمان‌های مختلف سرطان پروستات
منظور از «درجه‌بندی» (staging) سرطان پروستات، تعیین میزان گسترش آن است.
تشخیص میزان دقیق گستردگی بیماری برای اتخاذ بهترین و مناسب‌ترین روش درمان یک
الزام است. سرطان پروستات در ساده‌ترین شکل به چهار درجه A، B، C و D تقسیم
می‌شود.
درجه A: غده بسیار کوچک‌تر از آن است که در معاینه مقعدی لمس شود. تشخیص این
مرحله از سرطان پروستات تنها به کمک روش‌های پیچیده‌تر امکان‌پذیر است.
متاسفانه این مرحله از سرطان بی‌علامت و بدون زنگ خطر است، اما در عین حال
درمان‌پذیرترین مراحل چهارگانه محسوب می‌شود. در صورت خوش‌اقبالی بیمار و تشخیص
بیماری در این مرحله، امکانات درمانی کارایی در دسترس‌‌اند که یکی از آنها
«برداشت پروستات» به کمک جراحی و دیگر «پرتودرمانی» است.
برداشت پروستات به کمک جراحی
این عمل «پروستاتکتومی» (Prostatectomy) نامیده می‌شود و عبارت است از برداشت
کامل غده پروستات و غده لنفاوی اطراف آن (Pelvic node dissection).
عوارض این جراحی، «ناتوانی جنسی» و «بی‌اختیاری ادرار» است. عارضه دوم کمتر
دیده می‌شود.
پرتودرمانی
در این روش از تابش پرانرژی اشعه ایکس برای انهدام سلول‌های سرطانی استفاده
می‌شود علاوه بر آن می‌توان مواد رادیواکتیو را به صورت دانه‌ای در داخل
پروستات کاشت. این شیوه درمان به خصوص برای بیمارانی که به جراحی تن نمی‌دهند و
از عوارض ناتوانی یا بی‌اختیاری آن می‌گریزند، معقول به نظر می‌رسد. عوارض این
شیوه درمانی «کوفتگی»، «حساسیت پوست»، «درد در حین بول کردن» و «اسهال‌های
شدید» است.
درجه B: با وجودی که در این مرحله نیز تومور همچنان کوچک و محدود به خود
پروستات است ولی قابل لمس است و یک اورلژیست ورزیده به سادگی آن را تشخیص
می‌دهد. در این مرحله هم چندان علامتی وجود ندارد. درمان نظیر مرحله A شامل
«برداشت کامل غده» به وسیله جراحی یا «پرتودرمانی» است.
درجه C: در این مرحله سرطان به اطراف پروستات گسترش یافته است. شایع‌ترین علامت
بیمار در این دوره از بیماری «اشکال در بول کردن» است به علاوه ممکن است در
ادرار «خون» نیز دیده شود.پرپیداست که در این مرحله تشخیص سرطان به سادگی از
طریق معاینه مقعد امکان‌پذیر است.راه‌های درمانی این مرحله برداشت کامل پروستات
و پرتودرمانی است که معمولا تواما به کار برده می‌شوند، هدف اصلی درمان،
جلوگیری از گسترش بیماری و تخفیف شدت علایم آزاربخش آن است.در این مرحله از
«درمان هورمونی» نیز می‌توان سود برد یعنی با توقف روند تولید تستوسترون (به
خصوص از بیضه‌ها) می‌توان از گسترش سرطان جلوگیری کرد. درمان هورمونی سبب
معالجه کامل بیمار نمی‌شود و تنها از گسترش سرطان جلوگیری می‌کند و علایم را
تخفیف می‌دهد.